ॐ
॥ईशावास्योपनिषट्टीका॥
येनाऽऽत्मना
परेणेशा व्याप्तं विश्वमशेषतः
।
सोऽहं
देहद्वयीसाक्षी वर्जितो
देहतद्गुणैः ॥१॥
ईशा
वास्यमित्यादिमन्त्रान्व्याचिख्यासुर्भगवान्भाष्यकारस्तेषां
कर्मशेषत्वशङ्कां तावद्व्युदस्यति।
तथाहि— कर्मजडाः केचन मन्यन्ते
स्म। ईशा वास्यमित्यादयो
मन्त्राः कर्मशेषा
मन्त्रत्वाविशेषादिषेत्वादिमन्त्रवत्।
अतः पृथक्प्रयोजनाद्यभावादव्याख्येया
इति तान्प्रत्याह—ईशा
वास्यमित्यादय इति।
कर्मस्वविनियुक्ता इति।
इषे
त्वेति शाखां
छिनत्तीत्यादिवद्विनियोजकप्रमाणादर्शनात्प्रकरणान्तरत्वाच्चेत्यर्थः।
श्रौतविनियोगाभावेऽपि
बर्हिर्देवसदनं दामीत्यस्य
बर्हिर्लवनप्रकाशनसामर्थ्याद्बर्हिर्लवने
यथा विनियोगस्तथा
कर्मशेषात्मप्रकाशनसामर्थ्येन
कर्मस्वेषां विनियोग इत्यपि
नाऽऽशङ्कनोयमित्याह—तेषामिति।
शुद्धत्वादिविशेषणस्याऽऽत्मनः
कर्मशेषत्वे प्रमाणाभावात्तद्याथात्म्यं
न केवलं कर्मानुपयोगि किन्तु
कर्मणा विरुध्यते चेत्याह
—याथात्म्यं
चेति।
शुद्धोऽहं
स्वभावतो नाऽऽगन्तुकेनापि
पाप्मना विद्धः सर्वत्रैकोऽशरीर
आकशोपम इति जानन्न कटाक्षेणापि
कर्म वीक्षते।
किन्त्वापातप्रतिपत्तिरप्येतादृशी
निरुणद्ध्येव कर्मप्रवृत्तिमित्यर्थः।
किञ्च यः कर्मशेषः
स उत्पाद्यो दृष्टो यथा
पुरोडाशादिः। विकार्यः
सोमादिः। आप्यो मन्त्रादिः।
संस्कार्यो व्रीह्यादिस्तदुत्पाद्यादिरूपत्वं
व्यापकं व्यावर्तमानमात्मयाथात्म्यस्य
कर्मशेषत्वमपि व्यावर्तयति।
तथाऽऽत्मयाथात्म्यं कर्तृ
भोक्तृ च न भवति। येन ममेदं
समीहितसाधनं ततो मया
कर्तव्यमित्यहङ्कारान्वयपुरःसरः
कर्त्रन्वयः स्यादित्याह
—नह्येवमिति।
ननूपनिषदां
जपोपयोगित्वादन्यस्य च
प्रमाणस्यादर्शनान्नास्त्येवैतादृशमात्मयाथात्म्यं
तत्राहऽऽह —सर्वासामिति।
“यत्परः
शब्दः स शब्दार्थः” इति
मीमांसाप्रसिद्धेः सर्वासामुपनिषदां
चैकात्म्ये तात्पर्यदर्शनान्न
जपोयोगित्वमुपनिषदां शक्यं
वक्तुम्। तथाहि— ईशा
वास्यमित्युपक्रम्य स
पर्यगाच्छुक्रमित्युपसंहारादनेजदेकं
तदन्तरस्य सर्वस्येत्यभ्यासदर्शनान्नैनद्देवा
आप्नुवन्नित्यपूर्वतासंकीर्तनात्
को मोहः कः शोकः एकत्वमनुपश्यत
इति फलवत्तासंकीर्तनात्कुर्वन्नेवेहेति
जिजीविषोर्भेददर्शिनः
कर्मकरणानुवादेनासुर्या
नाम त इति निन्द्यैकात्म्यदर्शनस्य
स्तुतत्वात्तस्मिन्नपो
मातरिश्वा दधातीति
युक्त्यभिधानाच्चास्यास्तावदुपनिषद
ऐकात्म्यतात्पर्यं दृश्यते
एवमन्यासामप्युपनिषदामुपक्रमोपसंहारैकरूप्याभ्यासापूर्वताफलवत्तार्थवादयुक्त्युपपादनानि
षट् तात्पर्यलिङ्गानि विकल्पेन
समुच्चयेन चास्माभिस्तत्त्वालोके
दर्शितानीति नेह प्रतन्यन्ते।
किञ्च प्रत्ययसंवादोऽपि
बलवत्वे कारणं प्रसिद्धम्।
विद्यते चोपनिषदर्थे
गीतादिसंवादस्तस्मादुपनिषत्पदसमन्वयेनावगम्यमानमैकात्म्यं
न प्रमाणान्तरानुपलम्बविरोधेनापलपनीयम्।
यथेन्द्रियान्तरेणान्तरेणानवगम्यमानमपि
रूपं चक्षुषाऽवगम्यमानं
नापह्नूयते तथैकात्म्यमपि
नापह्नवार्हमित्याह –गीतानामिति।
“समं
सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं
परमेश्वरम्। विनश्यत्स्वविनश्यन्तं
यः पश्यति स पश्यति॥”
इत्यादिगीतानाम्।
“एक
एव हि भूतात्मा भूते भूते
व्यवस्थितः। एकधा वहुधा चैव
दृश्यते जलचन्द्रवत्॥”
इत्यादिमोक्षशास्त्राणां
चैकात्म्यपरत्वादित्यर्थः।
यद्येतादृशमात्मत्त्वं
तर्हि निरधिकारित्वात्कर्मकाण्डमुच्छिद्येत्येत्यपि
नाऽऽशङ्कनीयमित्याह —तस्मादिति।
औपनिषदात्म्ययाथात्म्यविज्ञानवत
इष्यते एव श्येनादिविध्यप्रामाण्यम्।
यथा “ न हिंस्यात्सर्वा भूतानि”
इति निषेधशास्त्रार्थनिश्चयवत
इष्यत एव श्येनादिविध्यप्रामाण्यम्।
यथा च तीव्रक्रोधाक्रान्तस्वान्तं
प्रत्येव श्येनादिविधिप्रामाण्यं
तथा मिथ्यात्म्यदर्शिनं
प्रत्येव कर्मविधिप्रामाण्यमित्यर्थः।
अत्र
जैमिनिप्रभृतीनां सम्मतिमाह
—यो हीत्यादिना।
अर्थित्वादियुक्तस्य
कर्मण्यधिकारः षष्ठ्येऽध्याये
प्रतिष्ठापितः। अर्थित्वादि
च मिथ्याज्ञाननिदानम्। न हि
नभोवन्निष्क्रियस्य स्वत
एव दुःखासंसर्गिणः परमानन्दस्वभावस्य
सुखं मे स्याद्दुःखं मे मा
भूदित्यर्थित्वं शरीरेन्द्रियसामर्थ्येन
च समर्थोऽहमित्याभिमानित्वं
मिथ्याज्ञानं विना सम्भवतीत्यर्थः।
यस्मादात्मयाथात्म्यप्रकाशका
मन्त्रा न कर्मविधिशेषभूता
न च मानान्तरविरुद्धास्तस्मात्प्रयोजनादिमत्त्वमपि
तेषां सिद्ध्यमित्याह —तस्मादेत
इति।
व्याख्येयत्वमुक्त्वा
प्रतिपदं व्याचष्टे —ईशेति।
ईशँ
ऐश्वर्ये इत्यस्य धातोः क्विपि
लुप्ते कृदन्तं रूपमीट् तस्य
तृतीयैककवचनमीशेति।
ननु
कर्तरि क्विब्विधानात्परमात्मनश्चाविक्रियत्वात्कथं
क्विबन्तशब्दवाच्यतेति
तत्राऽऽह —ईशेतेति।
मायोपाधेरीशनकर्तृत्वसम्भवात्
क्विबन्तशब्दवाच्यता न
विरुद्ध्यते निरुपाधिकस्य
च लक्ष्यत्वं भविष्यतीत्यर्थः।
ईशित्रीशितव्यभावेन
तर्हि भेदः प्राप्त
इत्याशङ्क्याऽऽह—सर्वजन्तूनामात्मा
सन्निति।
यथाऽऽदशादिषु
प्रतिबिम्बानामात्मा सन्
बिम्बभूतो देवदत्त ईशिता
भवति तथा कल्पितभेदेनेशित्रीशितव्यभावसम्भवान्न
वास्तवभेदानुमानं सम्भवतीत्यर्थः
। 'वस'
आच्छादने।
अस्य रूपं वास्यम्। तत्वत
ईश्वरात्मकमेव सर्व भ्रान्त्या
यदनीश्वररूपेण गृहीतं
तत्सर्वमीश्वर एवाऽऽत्मैवेति
ज्ञानेनाऽऽच्छादनीयम् ।
सर्वात्मकं ईश्वरोऽस्मीति
ज्ञातव्यमेष तत्त्वोपदेशश्छान्दोग्ये
तत्त्वमसीतिवदित्यर्थः ।
‘ब्रह्मैव
सर्वमात्मैव सत्प्रकाशाविशेषतः।
हेयोपादेयभावोऽयं
न सन्स्वप्नवदीर्यते॥'
उक्तं
च—
‘न
बन्धोऽस्ति न मोक्षोऽस्ति
न विकल्पोऽस्ति तत्त्वतः।
नित्यप्रकाश
एवास्ति विश्वाकारो महेश्वरः॥'
इति
।
यस्यौपदेशिकज्ञानमात्रेणानृतदृष्टिर्न
तिरस्क्रियते तस्य विचारादिप्रयत्नेन
तत्त्वप्रकाशे
सत्यनृतदृष्टिस्तिरस्क्रियेतेत्यभिप्रेत्य
दृष्टान्तमाह —यथेति।
चन्दनागर्वादेरुदकादिसम्बन्धादाद्रभावादिना
जातं यद्दौर्गन्ध्यमौपाधिकं
मिथ्या तद्यथा तत्स्वरूपनिघर्षणाभिव्यक्तेन
स्वाभाविकेन गन्धेनाऽऽच्छाद्यते
तद्वद्विचारादेः
स्वरूपसद्भावान्मिथ्याबुद्धेर्बाधकत्वं
सम्भवतीत्याह —तद्वदेव
हीति।
स्वभावोऽनादिरविद्या
तत्कार्यं स्वाभाविकमित्यादिबाधयोग्यत्वप्रदर्शनार्थं
विशेषणम्। एवं
विचारादिप्रयत्नवतोऽनृतदृष्टितिरस्कारसम्भावनामुक्त्वा
युक्त्यनभिज्ञस्य सर्वमिदमहं
चेश्वर एवेति भावनायामधिकृतस्य
युक्तिकुशलस्य च विचारेऽधिकृतस्य
सर्वकर्मसंन्यास एवाधिकार
इह मन्त्रे विवक्षितस्तेन
त्यक्तेनेत्यत्र त्यागपरामर्शात्।
“त्यजतैव हितज्ज्ञेयंत्यक्तुः
प्रत्यक्परं
पदमि"त्यन्यत्राप्युक्तत्वात्पुत्राद्येषणायाश्चित्तविक्षेपहेतुत्वेन
प्रसिद्धत्वाच्चेत्यभिप्रेत्याऽऽह
—एवमीश्वरात्मेति।
चिकीर्षितं
संन्यासं स्तौति —तेन
त्यक्तेनेति।
त्यागेनाऽऽत्मा
रक्षितः
स्यान्निष्क्रियात्मस्वरूपावस्थानानुकूलत्वात्त्यागस्येत्यर्थः।
संन्यासिनः
शरीरसन्धारणोपयुक्तकौपीनाच्छादनभिक्षाशनादिव्यतिरिक्तेऽपि
कथञ्चिद्द्रव्यपरिग्रहे
रागश्चेत्प्राप्नोति तन्निरोधे
यत्नः कर्तव्यः। तस्य
प्रधानविरोधित्वादित्यभिप्रेत्य
नियमविधिमाह —एवं
त्यक्तैषण इति।
स्विदिति
निपातस्य सामान्यार्थत्वेऽपि
कस्यस्विदिति वितर्कार्थित्वमन्यत्र
प्रसिद्धं तदिह न गृह्यत
इत्यनर्थकमित्युक्तम्।
व्यवहारदृष्टयाऽप्यात्मन
एवेदं सर्वं शेषभूतं जडस्य
चित्परतन्त्रत्वादतोऽप्राप्ते
विषये नाऽऽकाङ्क्षा कर्तव्या।
परमार्थतस्त्वात्मैव
सर्वमित्याकाङ्क्षाविषय एव
नास्तीत्यर्थः ॥१॥
आद्यमन्त्रस्य
पूर्वार्धेन तत्वोपदेशः
कृतस्तृतीयपादेनापरिपक्वज्ञानस्य
संन्यासविधिरुक्तश्चतुर्थपादेन
संन्यासिनो नियमविधिरुक्त
इति प्रतिपदं व्याख्याय
संक्षिप्यार्थमनुवदत्युत्तरस्य
सम्बन्धाभिधित्सया —एवमात्मविद
इत्यादिना।
पूर्वमन्त्रेण
ज्ञानं विहितं यस्य
तस्यैवोत्तरमन्त्रेण कर्म
विहितं ततः समुच्चयानुष्ठाने
तात्पर्यं मन्त्रद्वयस्येत्येकदेशिशङ्कामुद्भावयति
—कर्थ पुनरिति।
शुद्धब्रह्मज्ञानकर्मणी
नैकाधिकारे विरुद्धत्वादृतुगमनत्रिदण्डिधर्मवत्।
अस्त्येव तत्रापि क्रमेणैककर्तुकत्वमिति
चेन्न। विशिष्टरूपभेदाद्भिन्नाधिकारत्वात्
यच्चोक्तं—
ज्ञानकर्मणोर्वेदविहितत्वेन
शुद्धिसाम्याद्विरोधोऽसिद्ध
इति तदसत्।
ऋतुगमनत्रिदण्डिधर्मयोरप्यविरोधप्रसङ्गात्।
तदुभयं नैकस्य विहितमिति
चेत्तुल्यमेतत्। प्रतिषेधात्तत्र
न समुच्चय इति चेदिहापि ‘न
कर्मणा न प्रजया'
'नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दानि’त्यादिप्रतिषेधस्तुल्यः।
केवलकर्मविषयो निषेध इति न
च वाच्यं
केवलपदव्यवच्छेद्याभावात्समुच्चयविधेरद्याप्यनिश्चितत्वात्तस्मान्न
समुच्चये तात्पर्यं
मन्त्रद्वयस्येत्याह
—ज्ञानकर्मणोर्विरोधमिति।
कर्तृत्वाद्यध्यासाश्रयं
कर्म शुद्धत्वाकर्तृत्वादिज्ञानेनोपमृद्यत
इति सम्बन्धग्रन्थे यथोक्तं
सहानवस्थानलक्षणं विरोधं
किं न स्मरसि येनैकाधिकारत्वं
तयोः कल्पयसीत्यर्थः।
मन्त्रलिङ्गादपि तयोर्भिन्नाधिकारत्वं
प्रतीयत इत्याह —इहाप्युक्तमिति।
जिजीविषो
रागिणः कर्मं विहितं सर्वमीश्वर
एवेति ज्ञानवतस्त्यागो विहितः।
किञ्च धनसम्पन्नस्यैव
कर्मण्यधिकारः। प्रथममन्त्रार्थाधिकारिणश्च
धनाकाङ्क्षानिषेधेन
कर्माधिकारनिषेधः प्रतीयत
इत्यर्थः। जिजीविषा हि
कर्माधिकारिण एव न ज्ञानाधिकारिण
इत्यत्र प्रमाणमाह —न
जीवित इति।
अरण्यं
स्त्रीजनासङ्कीर्णमाश्रममियाद्गच्छेदिति
पदं वेदशास्त्रस्थितिस्ततोऽरण्यवासोपलक्षितात्संन्यासान्न
पुनरियात्कर्मश्रद्धया न
प्रत्यावृत्तिं कुर्यादिति
जिजीविषादिरहितस्य
संन्यासविधानादित्यर्थः।
इतश्च नैकफलकामस्य ज्ञानकर्मणोरधिकारः
प्रतिपत्तव्य इत्याह —उभयोरिति।
को
मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यत
इति सनिदानानर्थप्रहाणं
ज्ञानफलं वक्ष्यति।
संसारमण्डलान्तर्गतमेव च
देशान्तरप्राप्त्यायत्तं
हिरण्यगर्भपदप्राप्त्यादिलक्षणं
कर्मफलं वक्ष्यति। अग्ने नय
सुपथेत्यन्तेनेत्यर्थः।
नारायणोपनिषद्वाक्यमपि
भिन्नाधिकारित्वे प्रमाणयति
—इमौ द्वावेवेति।
पुरस्तात्सृष्टिकालेऽनुनिष्क्रान्ततरौ
भूतसृष्टिमनुप्रवृत्तौ
भिन्नाधिकारित्वादुभयोः
संन्यास एवातिरिक्तः श्रेष्ठो
भवति परमपुरुषार्थाव्यवधानादित्यर्थः।
व्यासवाक्यमपि संवादकमाह
—द्वाविमाविति॥
२॥
आद्यमन्त्रार्थं
प्रपञ्चयितुं प्रथममविद्वन्निन्दा
क्रियत इत्याह —अथेति।
ते
लोका इति तच्छब्दो यच्छब्दार्थे।
यथाश्रुतमिति। येन यादृशं
प्रतिषिद्धं विहितं वा
देवतादिज्ञानमनुष्ठितं स
तदनुरूपमेव योनिमाप्नोतीत्यर्थः।
आत्महन्तृत्वस्योदरभेदिनि
प्रसिद्धेः कथमविद्वांस
आत्महन इत्याह —कथं
त इति।
उदरभेदिनोऽध्यात्माधिकारे
प्रसज्ञाभावादशुद्धत्वाध्यसेन
तिरस्कार एवाऽऽत्महन्तृत्वमित्याह—अविद्यादोषेणेति।
यथा
कस्यचिच्छुद्धस्य
मिथ्याभिशापोऽशस्त्रवध
उच्यते तद्वदात्मनि
पापित्वाद्यध्यासोऽपि
हिंसैवेत्यर्थः।
अजरामरत्वादिलक्षणोऽहमिति
संवेदनमभिधानं च यत्कार्यं
तद्धतस्येव न दृश्यत इति
हननमुपचर्यत इत्याह —विद्यमानस्येति।
अस्याऽऽत्मघातस्य
प्रायश्चितविधानादर्शनात्संसरणमेव
फलमित्याह —तेन
हीति॥३॥
उत्तरमन्त्रमवतारयति—यस्याऽऽत्मन
इत्यादिना।
अविक्रियमेकं
चेदात्मतत्त्वं कथं तर्हि
केचन स्वर्गगामिनः केचिन
नरकगामिन इति सांसारिकव्यवस्था
स्यादिति चेन्मनउपाधिनिबन्धनेत्यभिप्रेत्याऽऽह—मनस
इत्यादिना।
उपाधेरनुवर्तनात्
विक्रियादिव्यवहाराश्रयत्वमिति
शेषः। ननु मनसो
देहान्तःस्थत्वाद्बहिर्गमनायोग्यत्वात्कथं
वेगवत्त्वमित्याशङ्कयाह—देहस्थस्येति।
जवीयस्त्वादश्वादिवत्तर्हि
चक्षुरादिग्राह्यत्वं
प्राप्तमित्याशङ्कयाऽऽह
—नैनद्देवा इति।
चक्षुरादिप्रवृत्तेर्मनोव्यापारपूर्वकत्वात्तदविषयत्वे
चक्षुरादिविषयत्वमप्यात्मनो
न सम्भवतीत्यर्थः।
मनसो
वा कथं न विषय आत्मेत्यत आह
—यस्मादिति।
यथा
मनःस्थं परिमाणं मनसो न
विषयोऽत्यन्ताव्यवधानात्तथाऽऽत्माऽप्यन्ताव्यवधानान्मनसो
न विषयस्तद्वयापकत्वाच्चेत्यर्थः।
उक्तात्मसम्भावनायोपपत्तिमाह—तस्मिन्नात्मतत्वे
सतीति।
श्रौतानि
कर्माणि सोमाज्यपयः प्रभृतिभिरद्भिः
सम्पाद्यन्त इति
सम्बन्धाल्लाक्षणिकोऽप्शब्दः
कर्मसु प्राणचेष्टायाश्चाब्निमित्तत्वप्रसिद्धेः;
कारणवाचकः
शब्दः कार्ये लक्षणया प्रयुक्त
इत्यर्थः। ईश्वरस्यापि
हिरण्यगर्भस्य
नियतप्रवृत्यन्यथानुपपत्याऽधिष्ठाता
परमेश्वरः सम्भाव्यत
इत्युत्तमिदानीं
मातरिश्वग्रहणमुपलक्षणार्थमादाय
तात्पर्यंमाह —सर्वा
हीति ॥४॥
जामिता-आालस्यम्
। व्यापित्वाद्बाह्यतोऽस्ति
निरतिशयसूक्ष्मत्वादन्तश्चेदस्ति
तर्हि निरन्तरमेकरसं न
स्यान्मानाभावादित्याशङ्कयाऽऽह
—प्रज्ञानघन
एवेति ॥५॥
उक्तात्मज्ञानस्य
फलं विधिनिषेधातीतजीवन्मुक्तस्वरूपेणावस्थानमित्याह—यस्त्विति॥६॥
निरतिशयानन्दस्वरूपमत
एव दुःखास्पृष्टमात्मानमजानतः
शोको भवति हा हतोऽहं न मे
पुत्रोऽस्ति न मे क्षेत्रमिति।
ततः पुत्रादीन्कामयते तदर्थं
देवताराधनादि चिकीर्षति न
त्वात्मैकत्वं पश्यतस्ततोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां
शोकादेरविद्याकार्यत्वावधारणान्मूलाविद्यानिवृत्यैव
शोकादेरात्यन्तिकी
निवृत्तिर्विद्याफलत्वेन
विवक्षिता लयमात्रस्य
सुषुप्तेऽपि भावादित्याह
—शोकश्च
मोहश्चेत्यादिना॥७॥
योऽयमिति।
‘स्नु'
प्रक्षरणे
धातुः । स्नावयन्ति शरीरमिति
स्नावाः शिराः। क्रान्तमतिक्रान्तं
नष्टमित्युपलक्षणं
भूतभविष्यद्वर्तमानदर्शी॥८॥
प्रकरणविभागं
दिदर्शयिषुर्वृत्तमनुवदति—अत्राऽऽद्येनेति।
यदुक्ततं
भास्करेण सर्वाऽप्युपनिषदेकं
ब्रह्मविद्याप्रकरणं ततः
प्रकरणभेदकरणमनुचिमिति।
तदसत्। प्राणाद्युपासनविधानस्याप्युपनिषत्सु
दर्शनात्। न च तदपि ब्रह्मज्ञानाङ्गमिति
वाच्यम्। पृथक्फलश्रवणात्।
तेनापि व्याकृताव्याकृतोपासनसमुच्चयविधानस्य
प्रकरणभेदेनैवेष्टत्वाद्व्याकृताव्याकृतोपासनस्य
प्रकारान्तरत्वात्तस्माद्यथा
कर्मकाण्डेऽग्निहोत्रादिप्रकरणं
भिन्नमेवष्यते
भिन्नाधिकारत्वात्तत्तत्कर्मणस्तथोपनिषत्स्वपि
भिन्नाधिकारत्वात्कर्माविरुद्धतद्विरुद्धविद्याप्रकरणभेदो
न विरुध्यते। मन्त्रार्थे
ब्राह्मणसम्मतिं
दर्शयितुमुपक्रमते—अनयोश्चेत्यादिना।
तत्र
वाक्ये कथमज्ञत्वमवगम्यत
इत्याशङ्कयाऽऽह—मन
एवेति।
’जाया
मे स्यादथ प्रजायेयाथ वितं
मे स्यादथ कर्म कुर्वीये’ति
कामयमानस्य सर्वथैव बाह्यो
जायादिर्यदा न सम्पद्यते
तदाऽध्यात्मं जायादिसम्पतिं
दर्शयति। एतच्चाज्ञत्वलिङ्गं
मनआादिष्वात्मत्वाद्यभिमानस्याज्ञानकार्यत्वात्।
यथा च बाह्यकामिन्यलाभे सुप्तो
मनोविजृम्भितकामिनीमुपभुञ्जानोऽज्ञः
प्रसिद्धस्तद्वदयमपीत्यर्थः।
तेषां च कर्मणां फलं
संसाराप्तिरेवेत्यपि तत्रैव
दर्शितमित्याह —तथा
चेति।
एकं
साधारणमन्नं यदिदमद्यते द्वे
देवानां हुतप्रहुते दर्शपूर्णमासौ
वा;
त्रीण्यस्य
भोगसाधनानि मनोवाक्प्राणलक्षणानि;
पश्वर्थमेकं
तत्पय इति सप्तान्नसर्गो
दर्शितः श्रुत्या यत्सप्तान्नानि
मेधया तपसाऽजनयत्पितेत्यादिना।
अत्रैकैको यजमान एव
विहितप्रतिषिद्धज्ञानकर्मानुष्ठानात्सर्वस्य
संसारस्य साक्षात्पारम्पर्याभ्यां
जनकत्वात्पितोच्यते। तेषु
च सृष्टेष्वन्नेषु तस्य
पितुरहमिदं ममेदमित्यात्मत्वाध्यासेन
मनआादिष्वितरेषु च
सम्बन्धाध्यासेनावस्थानं
संसारः प्रसिद्ध इत्यर्थः।
एवं मन्त्रप्रदर्शिते
निष्ठाद्वये ब्राह्मणसम्मति
दर्शयित्वा प्रकरणविभागं
दर्शयति —ये तु
ज्ञाननिष्ठा इत्यादिना।
अत्याश्रमिभ्य
इति। उत्तमाश्रमिभ्य
इत्यर्थः। साध्यसाधनभेदोपमर्देन
यदात्मैकत्वविज्ञानं
यस्मिन्सर्वाणिभूतान्यात्मैवाभूदित्यवधारणेनोक्तं
पूर्वार्धेन,
उत्तरार्धेन
च संसारनिवृत्तिफलकमुक्तं
तन्न श्रौतेन स्मार्तेन वा
कर्मणा केनचिदमूढः समुच्चिचीषति।
अन्धं तम इत्यादौ तु
समुच्चिचीष्याऽविद्वदादिनिन्दा
दृश्यते। ततः किमित्यत आह
—तत्र च यस्येति।
कस्य
तर्हि ज्ञानस्य कर्मसमुच्चयः
सम्भवतीत्यत आह —यद्दैवं
वित्तमिति।
यच्चोक्तं
भास्करेणेशा वास्यमिति मन्त्रे
ब्रह्मविद्यायाः प्रक्रान्तत्वात्तस्या
एव समुच्चिचीषया निन्दोच्यत
इति । तदसत् । न हि प्रकृतमित्येतावता
सम्बध्यते किं तु सम्बन्धयोग्यम्
। शुद्धब्रह्मात्मैकत्वविद्यायास्तु
कतृत्वाद्यध्यासोपमर्दकत्वान्नास्ति
कर्मसम्बन्धयोग्यता । किञ्च
यस्मिन्निष्पन्नेऽपि फलस्य
व्यवधानं सम्भाव्यते तस्यैव
सहकारिसमुच्चय इष्यते दर्शादेः,
इह
त्वेकत्वमनुपश्यतः को मोहः
कः शोक इत्येकत्वदर्शनसमकालमेव
मोहादिनिवृत्त्यभिधानान्न
कालान्तरीयफलम् । ततो न
सहकारिसमुच्चिचीषा । किञ्चास्या
मन्त्रोपनिषदो ब्राह्मणे
“ब्राह्मणा विविदिषन्ति
यज्ञेने"त्यादौ
तृतीयाश्रुत्या यज्ञादेरिष्यमाणवेदने
क्ररणत्वेन सम्बन्धः प्रतीयते
। तत्कथं दुर्बलेन प्रकरणेन
सहकारितया सम्बन्धः प्रकल्प्यते
। प्रधानस्य च विद्यायाः
सहकारिसम्बन्धविधित्सया
निन्देत्यप्ययुक्तम्। अत
एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षेतिसूत्रविरोधश्च
। समुच्चयश्च परेणापि नेष्यते
। विरोधेन च परिजह्रै ।
तस्मात्कर्माविरुद्धदेवताज्ञानस्येवात्र
समुच्चयो विधित्स्यते । ननु
देवताज्ञानस्य
कर्मफलातिरिक्तफलाभावात्समुच्चयो
न सम्भवतीत्यत आह —विद्ययेति।
ननु
समुच्चिचीषया निन्देति किमिति
व्याख्यायते ।
अध्ययनविधेर्मोक्षादर्वाक्पर्यवसानानुपपत्तेर्देवलोकादिप्राप्तेः
फलाभासत्वात्प्रहाणार्थैव
निन्दा किं नेष्यते तत्राऽऽह
—तयोजनकर्मणोरिति।
न
फलशब्दो मोक्षे रूढो
मोक्षमनिच्छतामपि समीहिते
फलव्यवहारदर्शनात्ततो यो
देवलोकादिमुपादित्सते तस्य
तदपि फलं भवत्येवेत्यर्थः
॥९-१०-११॥
सम्भूतशब्देनोच्यते
न ब्रह्म । तस्य निर्विकारस्य
साक्षात्प्रकृतित्वानुपपत्तेः
। भास्कराभिमतस्तु
परिणामवादस्तत्त्वालोके'
निरस्त
एवास्माभि:
।
सांसारिकदुःखानुभवाभावेन
च सुषुप्तिवत्प्रकृतिलयस्य
पुरुषेणार्थ्यमानताऽप्युपपद्यते
। फलं च कर्मोपासन इव
प्रकृत्युपासनेऽपि परमेश्वर
एव दास्यति । ततो जडत्वात्प्रकृतेः
फलदातृत्वानुपपत्तेरुपास्यत्वानुपपत्तिरित्यपि
कुचोद्यमेव ॥१२-१३-१४॥
विस्तरेणोक्तमर्थजातं
संक्षिप्योपसंहरति
—मानुषदैववित्तसाध्यमित्यादिना।
शरीरपाटवं
गोभूहिरण्यादिसाधनसम्पतिश्च
मानुषं वित्तम्। दैवं वित्तं
देवताज्ञानम्। उत्तरग्रन्थस्य
सम्बन्धाभिधित्सयाऽर्थविशेषमनुवदति—तत्र
निषेकादीत्यादिना।
तदुक्तमिति
तं प्रत्युक्तं मन्त्रेण
विद्यां चेत्यादिनाऽऽपेक्षिकामृतत्वं
फलमित्युक्तमस्माभिरिति॥१५॥
व्याहृत्यवयव
इति। तस्य भूरिति शिरः भुव
इति बाहू सुवरिति प्रतिष्ठा
पादावित्यर्थः ॥१६-१७॥
मन्त्रान्पदशो
व्याख्याय संक्षेपतो विचारमारभते
—अविद्यया मृत्युं
तीर्त्वेत्यादिना।
अमृतत्वं
चेति। अमृतत्वं च मुख्यमेव
कस्मान्न गृह्यत इति सम्बन्धः।
शास्त्रीययोर्ज्ञानकर्मणोर्विरोधाविरोधौ
शास्त्रीयावेव ग्राह्यौ न
तर्कमात्रेणेति परेणोक्ते
सिद्धान्ती शास्त्रसिद्ध
एव विरोध इत्याह —न
दूरमेते इति।
विषूची
नानागती विद्याविद्ये दूरं
विपरीते अतिशयेन विरुद्धे
इत्यर्थः। सहसम्भवानुपपत्तेरिति
। काऽनुपपत्तिः?
काष्ठके
विरोधश्रवणात्
तद्गतविद्याविद्ययोर्विरोधोऽस्तु
। इह त्वविरोधश्रवणादविरोधो
भविष्यतीति न वाच्यम् ।
विरोधाविरोधयोः सिद्धत्वेन
विकल्पासम्भवात् । उदितानुदितहोमयोर्हि
पुरुषतन्त्रत्वाद्युक्त
विकल्प इत्युक्तं,
तर्ह्यविरोध
एवास्तु समुच्चयविधिबलादिति
चेन्न। मुख्यब्रह्मविद्याविद्ययोः
शुक्तिविद्याविद्ययोरिव
सहसम्भवानुपपत्तेः
’समुच्चयविधिरसिद्धः । सिद्धे
समुच्चयविधौ तद्बलादविरोधावगमोऽविरोधावगमाच्च
समुच्चयसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयः
स्यादित्यर्थः । सहसम्भवानुपपत्तावपि
क्रमेणौकाश्रये विद्याविद्ये
स्यातामिति चेद्यदि पूर्वमविद्या
पश्चात्तु विद्येति क्रमस्तर्हीष्यत
एव । यदि पश्चात्तर्ह्यसम्भव
इत्याह —न
विद्योत्पत्ताविति ।
पूर्वीसिद्धाया
अविद्यायाः प्रध्वस्तत्वादन्यस्याश्चोत्पत्तौ
कारणासम्भवान्मूलाभावेन
भ्रमसंशयाग्रहणानामपि
विदुषोऽनुपपत्तिरित्यर्थः।
विद्योत्पत्तौ मा भूदविद्या
कर्मं तु भविष्यति विदुषोऽपि
व्याख्यानभिक्षाटनादिदर्शनादित्याशङ्कयाह—अविद्याऽसम्भवादिति।
चोदनाप्रयुक्तानुष्ठानं
हि कर्म ज्ञानेन सह तव समुच्चिचीषितं
ब्रह्मात्मैकत्वं तु साक्षादनुभवतो
न चोदना सम्भवति कामाभावात्कामिनो
हि सर्वाश्चोदनाः । 'अकामिनः
क्रिया काचिद्दृश्यते नेह
कस्यचित्'
।
'यद्यद्धि
कुरुते जन्तुस्तत्तत्कामस्य
चेष्टितम्',
इति
स्मरणात्।
विद्वच्छरीरस्थितिहेत्वविद्यालेशाश्रयकर्मशेषनिमित्तं
तु विदुषो भिक्षाटनादि न कर्म,
चोदनाभावात्किन्तु
यावत्प्राणशरीरसंयोगभावि
तत्कर्माभासं तच्च विद्वान्न
स्वगतं मन्यते कर्माध्यासोपादानाविद्याया
असम्भवान्नैव किंचित्करोमीति
प्रत्ययाच्चेति भावः।
यदुक्तममृतशब्देन मुख्यमेवामृतत्वं
किं न गृह्यते विद्याशब्देन
च परमात्मविद्येति तत्राऽऽह
—अमृतमिति।
मुख्यामृतत्वग्रहणे
हिरण्मयादिमन्त्रेण
द्वारमार्गयाचनमनुपपन्नं
स्यात्। न तस्य प्राणा
उत्क्रामन्त्यत्र ब्रह्म
समश्नुत इत्यादिश्रुतेः।
ततो मुख्यार्थबाधाद्गौणार्थग्रहणं
युक्तमित्यर्थः। यस्मादर्थान्तरं
न सङ्गच्छते तस्मादित्युपसंहारः॥१८॥
ईशाप्रभृतिभाष्यस्य
शाङ्करस्य परात्मनः।
मन्दोपकृतिसिद्धयर्थं
प्रणीतं टिप्पणं स्फुटम्॥
इति
श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीशुद्धानन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यभगवदानन्दज्ञानकृता
वाजसनेयसंहितोपनिषद्भाष्यटीका
समाप्ता।
